توسط : شهرگندمــــ : بررسی وضعيت زيست محيطي تالاب بين المللي هامون ، به بهانه اختصاص رديف بودجه براي احياي اين تالاب
هامون و كارون در يك نگاه
شهرنشيني و مدرنيته، سبك زندگي آدم ها را تغيير داده، تا آنجا كه با قياس زندگي آدم هاي امروز و چند نسل گذشته، كمتر شباهتي مي توان بين شان يافت. با صنعتي شدن جوامع، آدم ها هم يادشان رفت، شهر شلوغ و پرزرق و برق شان، همان جايي است كه بقايش، بقاي شان را حفظ مي كند و اگر ناديده بگيرندش، خود را ناديده گرفته اند. محيط زندگي آدم ها، يا همان محيط زيست شان، نخستين چيزي است كه در اين روند، با ناديده گرفتن آدم ها، در شرف نابودي و از بين رفتن است. رودهاي شمال كشور، با انواع و اقسام آلودگي ها مواجهند، دريا در شمال و جنوب، محل تخليه پساب هاي صنعتي و شهري شده، رودخانه هايي كه زماني زلال ترين آب ها را داشتند و ماهيگيران براي ماهي هاي چاق شان صف مي كشيدند، امروز در جايگاه آلوده ترين ها جا خوش كرده اند. كارون اهواز كه روزگاري برايش شعرها مي سرودند و پرآبي اش ورد زبان كشتيرانان و قايقرانان بود، هامون كه در قصه ها از آن به عنوان دريايي نام برده مي شد كه كشتي ها در آن به تلاطم مي افتادند، همه حال و روزي خراب دارند، آنقدر خراب كه روز به روز بيشتر آب مي روند و ديگر گذشتن از كنارشان هم به خاطر حجم پساب هبه شده از سوي آدم ها، دلپذير نيست. در اين صفحه، به گوشه اي از مشكلات اين دو حوضه آبي، كارون خوزستان و هامون سيستان و بلوچستان پرداخته ايم تا شايد بخش ناچيزي از مصايب زيست محيطي اين سرزمين بازگو شود و مردم بخوانند و بدانند چه بر سر زيستگاه شان آمده و دارد مي آيد.
تابستان امسال «اعتماد» گوشه اي از زندگي در تابستان خشك و پرغبار روستاهاي اطراف هامون پوزك را منتشر كرد. زماني به سيستان رفتيم كه كمتر اثري از آبي كه در بهار از سمت افغانستان به تالاب آمده بود، ديده مي شد. بهار امسال، بهار هامون بود. اما فصل بهار كه تمام شد، بهار هامون هم به پايان رسيد. رونق صيادي و ورود گردشگران به سيستان، جان گرفتن مزارع گندم و تاكستان ها، روياي شيريني بود كه مانند رگبار بهاري زود گذشت. بذر اميد بسياري از كشاورزان به ثمر نرسيده، روي زمين خشكيد، به محصول مزارع آب نرسيد و پيش از برداشت تلف شدند. مسوولان گفته بودند، حجم آبي كه به هامون رسيده برابر با ١٠ درصد ميزان آب لازم براي پرشدن كل تالاب بوده است. اما اين مقدار چندبرابر حقابه يك ساله هامون بود. شايد اگر خاكريز ٤٧ كيلومتري مرزي نبود، اگر رودخانه هاي منشعب از هامون كاملالايروبي شده بودند، علاوه بر ورود بيشتر آب به تالاب، از هدر رفتن آن در رودخانه ها جلوگيري مي شد. در لايحه بودجه امسال رديف بودجه مستقلي به ارزش پنج ميليارد تومان به تالاب هامون اختصاص يافته است. استفاده از اين بودجه، نياز با برنامه ريزي دقيق و مديريت صحيح منابع دارد، تا علاوه بر كاهش تاثيرات منفي پديده خشكسالي، سبب استفاده بهينه از آب ورودي به تالاب شود.
اوشيدا انتظار مي كشد
زمستان ٩٢ هماهنگ كننده ارشد سازمان ملل در ايران، در بازديدي كه از تالاب هامون داشت، گفت: «هرچند مساله مواد مخدر براي همه اقوام و كشورها يك مساله امنيت بشري محسوب مي شود، ولي چيزي كه من امروز ديدم حتي مي تواند تهديد امنيت بشري بزرگ تري داشته باشد: چيزي كه بر اثر فقدان آب در اين منطقه حاكم شده است. من بازديدهايي از اروميه، اصفهان، مشهد و شيراز نيز داشته ام. آنجا هم با كمبودهاي آب و مسائل ناشي از آن دچار بودند ولي چيزي كه در اينجا (سيستان) ديده شد، نشان دهنده حساسيت و عصبانيتي بود كه مردم به دليل شرايط طاقت فرسا دچار آن شده اند.»
آقاي شاهرودي متولد اوشيدا يا همان كوه خواجه است. تنها عارضه طبيعي پهن دشت سيستان، كوهي مقدس براي اهالي سيستان است كه در گذشته در آغوش هامونِ پر آب آرميده بود. شاهرودي ٣١ سال است كه محيط بان هامون است. وجب به وجب تالاب را مي شناسد. حرف هاي گري لوييس را تاييد مي كند، مي گويد: «مردم هم عصباني هستند و هم نااميد.» ١٥سال است كه خشكسالي رونق زندگي شان را خشكانده است. فصل تابستان و بادهاي ١٢٠ روزه سيستان كه آغاز مي شود، روي در خيلي از خانه هاي سيستان، تابلوي «اين منزل به فروش مي رسد»، ديده مي شود. اما پاييز كه از راه مي رسد، فصل كوچ هم از رونق مي افتد و دوباره اندك اميدي به ماندن مي رويد. اما با وجود همين اميدهاي اندك، سيل مهاجرت از سيستان همچنان جريان دارد. زمين برهوتي كه رويش ايستاده ايم در غرب اوشيدا است. زماني خانه پيرمرد محيط بان بوده است. مي گويد اينجا جزيره اي بوده ميان حجم وسيع آب تالاب. هنوز اميد دارد آب برگردد و در جزيره دوران جواني اش ساكن شود. اميدي كه همكار محيط بان جوانش آن را دور از دسترس مي داند. اين تپه ماهورهايي كه سطح تالاب را فراگرفته اند بعيد است به اين زودي ها جاي خود را به انبوه نيزارهاي ميان آب بدهند. شاهرودي مي گويد: «هامون كه رفت، همه چيز را با خود برد، صيد و شكار و صنايع دستي. اينها كه رفت مردم هم رفتند.»
حجم بالايي از آبي كه سالانه به تالاب وارد مي شود راهي درياچه هاي مصنوعي چاه نيمه مي شود. كشاورزي در روستاهاي شهرهاي زهك، نيمروز و هامون كم و بيش رونق دارد و كشاورزان از آب چاه نيمه سهمي سالانه دارند. اما در شهر هيرمند وضع متفاوت است. ارتفاع بالاتر و نبود تاسيسات انتقال آب، زمين هاي اين شهر را تشنه نگه داشته است. اميري، كارمند اداره محيط زيست زابل مي گويد: «اگر شيوه غرقابي آبياري با شيوه هاي نوين جايگزين شود، اگر كشت گونه هاي جديد با نياز كمتر به آب در كنار كشت گندم انجام شود، با همين آب هم مي توان بخش كشاورزي را رونق داد.»
خاكريز مرزي: سدي در برابر آب
در سال ٨٨ مرزباني در بستر هامون صابري اقدام به كانال كشي و ايجاد خاكريز مرزي كرد تا از قاچاق مواد مخدر از بستر تالاب جلوگيري شود. بخشي از هامون صابري در كشور افغانستان واقع شده، بنابراين كيلومترها خاكريز سدي است كه در فصل بارش از ورود آب به ايران جلوگيري مي كند. پنج سال است كه سازمان محيط زيست در تكاپوي برداشتن اين سد است. همان پنج سال قبل، پس از بي نتيجه ماندن پيگيري ها از طريق مرزباني، مكاتباتي با مركز انجام شد و بنا به دستور مكتوب بايد قسمتي از اين خاكريز براي ورود آب تخريب شود: اقدامي كه مرزباني همچنان انجام آن را به تعويق مي اندازد. سال گذشته زماني كه پيش بيني هاي هواشناسي خبر از سالي پر بارش مي داد نماينده يي براي پيگيري موضوع به منطقه آمد اما باز هم حجم زيادي از آب به دليل تعلل مرزباني در تخريب خاكريز در خاك افغانستان ماند و هدر رفت. اين تاخير ادامه داشت تا زماني كه آب در پشت خاكريز رسيده بود و ديگر امكان تخريب با ماشين آلات وجود نداشت. هزاران نفر از مردم محلي با بيل و كلنگ توانستند تنها هفت كيلومتر از خاكريز را تخريب كنند. مردم مي گويند زماني كه در خاك افغانستان، انبوهي از نيزارها در آب بالاآمده بود در خاك ايران تنها رگه هايي سبز در عمق كمي از آب پيدا بود. شنيده مي شود اين كيلومترهاي تخريب شده، دوباره بازسازي شده اند.
طرح مديريت جامع تالاب هامون
سازمان محيط زيست مي گويد كه بستر تالاب بايد دست نخورده بماند. چراي دام ها، استفاده هاي كشاورزي و واگذاري زمين هاي تالاب به عشاير طبق قانون ممنوع است اما به دليل شرايط حاد معيشتي منطقه، با هماهنگي استانداري اجازه استفاده عشاير و كشاورزان از بستر تالاب داده شده است. به گفته كارشناسان محيط زيست موازي كاري نهادهاي مرتبط در كنار مشكلات ناشي از خشكسالي، روش هاي نامناسب مهار ريز گردها و مهم تر از آن قرار داشتن ورودي آب تالاب در كشور همسايه، اكوسيستم منطقه را با مخاطره مواجه كرده است.
اما اين روزها مسوولان سازمان محيط زيست استان، صحبت از طرحي براي يكپارچه سازي مديريت تالاب هامون مي كنند. معاونت توسعه و مديريت منابع اداره كل محيط زيست استان با اشاره به برگزاري كارگاه هايي با حضور تمام مديران و كارشناسان نهادهاي مرتبط با تالاب هامون گفت: «اين طرح پس از تاييد در استانداري، براي تصويب در هيات دولت به سازمان محيط زيست ارايه مي شود.»اين مقام مسوول مي گويد: «مشكل تالاب هامون با ساير تالاب ها متفاوت است چرا كه آب اين تالاب از كشور همسايه تامين مي شود و دليل خشكي هامون ساختن سد در داخل كشور يا ازدياد زمين هاي كشاورزي در منطقه نيست بلكه تغييرات اقليمي در كنار تامين آب آن ازكشور همسايه تالاب را به خشكي كشاند. مشكلات اين تالاب نه تنها هامون نشينان بلكه ساكنان شهرها و حتي كشورهاي همسايه را تحت تاثير قرار داده است. به همين دليل هدف ما در طرح مديريت يكپارچه علاوه برهماهنگي نهادهاي متولي در داخل كشور، همكاري با دولت افغانستان براي نجات اكوسيستم كل منطقه است.»
نویسنده : زهرا روستا , روزنامه اعتماد
تصویر : رسول عباسی
