گشت و گذار نوروزی در کوچه پس کوچه های پنج هزار ساله شهرسوخته

 ندای زاهدان: شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در 56 کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل – زاهدان در شرق ایران و در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده است، این شهر بر روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود.

دوره بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود پنج هزار سال پیش در این شهر زندگی می کردند، این شهر باستانی پیشرفته ترین شهر جهان قدیم بوده است به طوری که حتی بسیار پیشرفته تر از دولت شهر کرت که سینوهه در کتاب خود از آن یاد کرده است.

بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته 280 هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.

این شهر تاریخی و مهم ترین محوطه دیرینه سیستان در کنار رود هیرمند و در بالاترین لبه شمال غربی دلتای قدیمی بر روی سلسله تپه های تراس رمرود و زمین های زراعی تراس نیمروز واقع شده که وجود آن در هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد مدیون رودخانه پرآب هیرمند بوده است.

120هکتار از گستره 151 هکتاری شهر دارای آثار و بقایای دیرینه است که گسترده ترین دوره آن مربوط به سال های میان 2500 تا 2800 پیش از میلاد بوده که گستره آن در این دوران به بیش از80هکتار رسیده است.

افزون بر نیمی از وسعت شهر چنان پوشیده و مملو از توده سفال های شکسته سنگ، فلز و خرده سنگ های نیمه قیمتی و دیگر مواد منقول باستانی است که در برخی مکان ها بدون گام نهادن بر روی این مواد امکان جابه جایی و حرکت میسر نیست. با آنکه محل قطعی و در برخی موارد مکان تقریبی بسیاری از شهرها و ایالت های باستانی در لوحه های به دست آمده از بین النهرین (میان رودان) چون انشان، ارت، ملوخه، ماراهاشی، دیلمون و مکن توسط دیرینه شناسان مشخص شده اما هنوز به سبب فقدان دستیابی به اسناد و مدارک کافی و کامل از نام باستانی شهر سوخته آگاهی در دست نیست.

عنوان امروزی شهر سوخته نامی جدید است و به نظر نمی رسد که سابقه آن از حدود150تا200سال بیشتر باشد، از آنجایی که این شهر دست کم در سه مرحله از تاریخ خود دچار حریق و آتش سوزی بزرگی شده سطح آن سوخته و آثار خاکستر و سوختگی در جای جای آن دیده می شود و به این سبب از سوی مردم محل با نام شهر سوخته خوانده شده است.

روایت محلی دیگر درباره نام شهر آن است که نام این محل در اصل شهر سوته بوده که به معنای بزرگ و عظیم است و سوته به مرور زمان تبدیل به سوخته شده است.

مردم شهر سوخته با استفاده از موقعیت جغرافیایی شهر خود که اجازه تهیه منابع معدنی و طبیعی و کنترل تولید و توزیع آنها را در تمام نقاط سیستان و مناطق اطراف داده این شهر را گسترش داده اند.

توسعه شهر سوخته از نظر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و صنعتی در یک دوره400 ساله از زندگانی یکهزار ساله، آن را از شکل شهرک کوچک 15هکتاری خارج و سپس با گستره حدود 150 هکتاری تبدیل به یکی از بزرگ ترین شهرهای دوران مفرغ خاورمیانه کرده که شهرهای محدودی چون انشان یا تپه ملیان در فارس، اور در بین النهرین، شوش در دشت خوزیان و سرانجام موهنجو دارو در دشت سند قابل مقایسه با آن بوده اند، گستره شهر قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است.

پژوهش ها نشان داده است این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیستی کاملا بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده می شود در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است.

دریاچه هامون در سه هزارو 200 سال قبل از میلاد دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آن را تغذیه می کرده به طوری که در کاوش های بدست آمده در اطراف شهر سوخته بستر نهرها و آبراه های گوناگونی پیدا شده که می توان گمان برد به مزارع کشاورزی آن شهر آب می رساندند.

شهر سوخته در دوران خویش مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده به طوری که در نوبت ششم کاوش در این شهر نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمده است.

این شهر بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است زیرا علاوه بر بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی در این شهر می توان سازمان دهی اجتماعی شهر را نیزمشاهده کرد.

این شهردر دوران خود دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده به طوری که آثار باقی مانده نشان دهنده این امر است که در این شهر طی هزاره سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده است و در نخستین مرحله کاوشهای باستانشناسی، در شهر سوخته کوچه ها و خانه های منظم و لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شده که نشان دهنده وجود برنامه ریزی مدنی در این شهر است.

همچنین از مهمترین کشفیات این شهر باستانی می توان به نخستین چشم مصنوعی جهان اشاره کرد که مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6705 مصنوعی بوده است وهمین مطالعات نشان می دهند که زیر طاق ابروی زن مذکو آثار آبسه دیده می شود به علت طول زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده است آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی آن مشهود است.

جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده است هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایشهای بعدی موکول شده است اما به نظر می رسد که چشم مزبور از جنس قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده ساخته شده است.

همچنین بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگهای داخل کره چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر طراحی شده اند و مردمک چشم در وسط طراحی شده و جز از آن تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند در پیرامون مردمک دیده می شود از دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی برای نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می شده است.

یکی از مهم ترین اشیای کشف شده در شهر سوخته لوح گلی کوچکی است که بر روی آن نوشته ای کوتاه به خط دوران آغاز تمدن عیلامی باقی مانده که به ظاهر مربوط به یک سلسله ارقام و اعداد است. این لوح که از کهن ترین لایه های موجود شهر پیدا شده مربوط به حدود 3200سال پیش از میلاد و قدیم ترین نوشته ای است که تاکنون در سرزمین های شرق دشت لوت به دست آمده است.

در شهرسوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه، و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته نساجی در آنجاست.

تاکنون 12 نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و تحقیق در باره اشیاء حصیری مشخص کرده که مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند. از این نی ها نیز، برای درست کردن سقف ساختمانها استفاده می شده است. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر پیشه های مردمان شهر سوخته بوده است.

پیدا شدن هزاران قطعه شیء مطالعاتی، گنجینه ای و آزمایشگاهی در شهر سوخته بر ثروت و غنای موجود در آن و درجه رفاه مردم شهر گواهی می دهد. این اشیا از یک سو بر وجود ارتباط های این شهر با روستاهای اقماری آن که تولید کننده برخی مواد مورد نیاز جامعه شهر بوده اند و از طرف دیگر بر ارتباط با سرزمین های دورتر از نظر مبادله کالا صحه می گذارند.

این شهر بی شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است زیرا این موضوع نه تنها در بقایای آثار معماری، هنرهای ظریف دستی، بر روی سنگ مرمر، سفال، گل و حصیر دیده شده است بلکه در سازماندهی اجتماعی شهر نیز همین موضوع دیده می شود.

همچنین این شهر دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده است، آثار باقیمانده در آن نشان دهنده این است که شهر سوخته در هزاره سوم پیش از میلاد دارای نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده و دانش پزشکی (و یا جادوگری علمی) در آن به حدی پیشرفته بوده که پزشکان شهر نه تنها از علومی چون شکسته بندی آگاه بودند، بلکه به اجرای اعمال شگفت انگیزی چون جراحی جمجمه نیز دست می زدند.

از سوی دیگر کشف تنها لوح نوشته دوران آغاز تمدن عیلام در این شهر همراه با آثار مهرها و علایمی که پیشتر به آن اشاره شد نشان از ارتباط های تجاری و کنترل اقتصادی منطقه از سوی این جامعه دارد و به این ترتیب مردم این شهر به چنان درجه ای از رفاه رسیده بودند که زنان به زیبایی خود نیز توجه فراوان داشته و مردم آن به احتمال جز نخستین مخترعان و مکتشفان سرگرمی هایی شبیه «شطرنج» و «نرد» بوده اند.

کشف نخستین چشم مصنوعی جهان، نخستین جراحی مغز و نخستین انیمیشن دنیا گوشه ای از آثار بدست آمده از حفاریهای شهر سوخته است که چشم هر بینده را به خود جلب می کند.

به گزارش ایرنا، اﯾﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺪﻣﺖ پنج هزار ﺳﺎﻟﻪ در فاصله 150 کیلومتری شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان و 65 کیلومتری جنوب زابل در مسیر جاده زابل- زاهدان واقع شده است.

شهر سوخته به عنوان نخستین اثر جهانی سیستان و بلوچستان در سال 93 در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.

تاکنون چهارده فصل کاووش در محوطه های شهر سوخنه انجام شده است که در جدیدترین کاووش (فصل چهاردهم)

قطعه چرم نقاشی شده بسیار زیبا از این محوطه باستانی کشف شد.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: ادامه کاوش های باستان شناسی در دو بخش مسکونی و گورستان شهر سوخته به کشف آثار فراوانی از جمله یک قطعه چرم نقاشی شده بسیار زیبا ،پارچه های رنگی،بنای متعلق به دوره چهارم استقراری،74 گور و غیره منجر شد.

سید منصور سید سجادی افزود: این قطعه چرم به علت فرسودگی بسیار زیاد در حال از هم پاشیدگی است و مرمت گران گروه باستان شناسی در تلاش برای نجات بخشی از آن هستند.

وی اظهار داشت: در فصل اخیر ازکاوش های باستان شناسی در بخش مسکونی شهرسوخته که در کارگاه 26 ادامه دارد باستان شناسان موفق شدند بنایی متعلق به دوره چهارم استقراری شهر سوخته را مورد کاوش قرار دهند.

به گفته وی، این ساختمان که در بخش مسکونی مرکزی شهر سوخته واقع شده بنایی بسیار ویژه دارد که تاکنون در شهرسوخته مورد کاوش قرار نگرفته است.

سجادی خاطر نشان کرد: در این ساختمان 2 دیوار قطور هر کدام به قطر 1 متر و طول 40 متر به همراه 9 عدد پشتیبان دراندازه 1متر در 1متر در هر سمت ، یک فضای دالان مانند قرینه را تشکیل داده که این فضا در شرق تا بستر تالاب مرکزی شهرسوخته امتداد داشته است.

وی با اشاره به استفاده از خشت های 54 سانتی متری در معماری شهر سوخته، گفت: در دو سوی این دیوارها ساختارهای معماری ویژه ای شامل اتاقهای انباری در سمت شمال شرق دالان به همراه معماری که با خشت های بسیار بزرگ به طول 54 سانتیمتر ساخته شده قرار گرفته که جزو موارد نادر و بسیار استثنایی در معماری شهرسوخته است.

به گفته وی، تا قبل از این کاوشها ، تصور بر این بود که استاندارد خشت های استفاده شده در معماری بناهای شهرسوخته خشت هایی به طول45 سانتیمتر است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته با اشاره به کشف 2 اتاق در بخش جنوب غربی دالان تصریح کرد: در این اتاق ها آثار سوختگی بسیار شدید به وضوح دیده شده است.

به گفته او آثار سوختگی به حدی است که دیوارها به شدت قرمز و سیاه شده و هر گونه مواد باستان شناختی درون آنها مانند سفال و استخوان های جانوری به شدت سوخته و از بین رفته اند .

*آثار مشهود قربانی کردن گاو

سید سجادی اظهار داشت: یکی از قسمت های قابل توجه این سازه بزرگ، معماری اتاقک کوچکی است که در قسمت انتهایی بخش شرقی دیوار اصلی قرار گرفته و به نظر می رسد بخشی از ورودی احتمالی ساختمان بوده است که روی کف آن آثار مشهود قربانی کردن یک گاو دیده می شود که در کنار کانال بسیار کوچکی که خون قربانی را به خارج از ساختمان هدایت می کرده دیده می شود.

وی گفت: در اتاق های بسیار فرسوده ای که انتظار نداشتیم مقادیر بسیار زیادی پارچه ساده ، دو رنگ و چند رنگ پیدا شد.

به گفته وی ، این پارچه ها بشدت فرسوده شده اند که در روزهای آینده با حضور کارشناس مربوط عملیات نجات و ساماندهی آنها آغاز خواهد شد.

این باستان شناس با اشاره به اینکه در شهر سوخته پیش از این نیز مقدار زیادی پارچه بدست آمده بود افزود: یکی از قطعات پارچه اپی پیدا شده دراین فصل از کاوش سه رنگ بوده و اندازه تقریبی آن 60 در 40 سانتی متر تخمین زده شده که بر آن اساس، این پارچه بزرگترین پارچه ای خواهد بود که تا کنون در شهر سوخته پیدا شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته خاطر نشان ساخت: اگر کاوش های آینده درستی فرضیه های باستان شناسان را تایید کنند در باره کوچک شدن و از بین رفتن نهایی شهر سوخته در دوره چهارم باید تجدید نظر کاملی صورت گیرد.

*کشف 503شی نفیس در گورستان

سید سجادی افزود: کاوش ها در دو گمانه جدید و سه گمانه قدیم گورستان نیز ادامه پیدا کرد.

به گزارش پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در این کاوش ها 74 قبر جدید حاوی 80 اسکلت انسانی دراندازه 320 متر مربع و سه گونه ساختاری قبور ساده دوقسمتی و سردابه ای پیدا شده است.

وی با اشاره به کشف 503 قطعه شیی نفیس در کاوش های امسال گورستان اظهار داشت: از میان این اشیا می توان به عود سوزهای مرکب ازیک پایه گلی و آینه ای که روی آن قرار گرفته اشاره کرد .در این عود سوزها ، بخش اصلی عود سوز روی آینه استوار است و در برخی از آنها هنوز بقایای عود سوخته دیده می شود.

وی خاطر نشان ساخت: از اشیاء جالب دیگر می توان به ظروف و خمره های رنگارنگ ، اشیا نفیس مفرغی و گردنبندهای زیبائی اشاره کرد که با ظرافت تمام ساخته شده اند و از داخل قبرهای زنان پیدا شده اند.

به گفته سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته اندازه مهره های این گردنبندها بسیار کوچک و قطر هر مهره یک میلی متر و قطر سوراخ آنها حدود سه دهم میلی متر بوده به صورتی که عبور سوزن و نخ معمولی از آن غیر ممکن است.

وی گفت: در میان ظروف پیدا شده نیز باید به دو نوع ظرف دردار سیاه و سفید و رنگی اشاره کرد که تداوم ساخت آن هنوز در استان دیده می شود .

*انتقال اشیا به موزه

سجادی اظهار داشت: در این کاوش ها بخش باستان سنجی و مرمت گروه موفق به مرمت و باز سازی بیش از 250 قطعه شی باستانی شد که این اشیا برای نمایش به موزه منطقه ای شرق واقع در شهر زاهدان انتقال یافت.

او افزود: در بخش پِژوهش های میان رشته ای نیز فعالیت های گروه در زمینه انسان شناسی و مطالعات ژنتیکی در جریان بوده و در بخش مطالعات مرتبط با بیماری های باستانی و انگل شناسی نیز ادامه دارد.

به گفته وی، این تحقیقات با همکاری محققان پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان؛ دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه زابل و باپشتیبانی های مالی و معنوی پژوهشگاه و پژوهشکده باستان شناسی و همکاری های صمیمانه اداره کل میراث استان در حال انجام است.